Odpady – wyzwanie czy czysty zysk?

Autorzy[1]:dr hab. inż. Sylwester Tabor, prof. URK, dr Szymon Sikorski

Dla wielu aglomeracji gospodarka odpadami stanowi poważne obciążenie budżetowe, które finalnie przenoszone jest na każdego z nas. Choć w skali kraju cena odbioru tzw. „śmieci” jest zróżnicowana to i tak, jak wskazują analizy GUS „w ciągu ostatnich trzech lat przeciętny koszt wywozu odpadów wzrósł aż o 134,5%”[2]. Przekładając wielkości procentowe na pieniądze w dłuższej, bo pięcioletniej perspektywie zauważymy, że „przeciętna stawka na mieszkańca za wywóz i zagospodarowanie segregowanych śmieci wynosiła w ub.r. 19,32 zł, podczas gdy jeszcze pięć lat wcześniej było to zaledwie 9,52 zł”[3]. O tym jak ważne jest to wyzwanie dobitnie świadczy także fakt, że zagadnienie to znalazło się w agendzie VII Europejskiego Kongresu Samorządów. Jak się jednak wydaje na temat ten należy spojrzeć jako na szansę dla rozwoju współpracy nauki z biznesem i jednostkami samorządu terytorialnego (JST) wszystkich szczebli.

Współdziałanie nauki z gospodarką widać oczywiście w każdym mieście, lecz w tej dziedzinie warto podać przykład Krakowa – ubiegającego się o uzyskanie tytułu „Zielonej Stolicy Europy 2024”[4]. Dość wspomnieć, że to właśnie stolica Małopolski posiada najnowocześniejszą w tej części Europy flotę komunikacji miejskiej, którą tworzą nie tylko autobusy hybrydowe, czy elektryczne, ale w niedalekiej przyszłości pojawi się 40 pojazdów napędzanych ogniwami wodorowymi[5]. Trzeba mieć oczywiście świadomość, że to dopiero początek, gdyż do osiągnięcia transformacji mobilnej konieczne jest wybudowanie sieci stacji tankowania H₂. Bardzo obiecujące wydają się być prace prowadzone obecnie przez PKN Orlen, które jak w czasie VI EKS w 2021 r. zapewniał Jakub Lubiński kierownik zespołu transformacji wodorowej i paliw odnawialnych mają finalnie doprowadzić do powstania sieci stacji tankowania wodoru „pierwsze dwie będą w Poznaniu i Katowicach. Stacja mobilna stanie we Włocławku. Wszystkie stacje powinny być gotowe do końca 2023 roku”[6]. Jeszcze ważniejszym będzie jednak opracowanie optymalnych ekologicznie technologii uzyskiwania tego gazu. W tej przestrzeni otwarta pozostaje dyskusja nad kosztami uzyskiwania wodoru, szczególnie tego pochodzącego z przemian paliw kopalnych. Powołując się badania naukowców z uniwersytetów Stanford i Cornell (Howarth, RW, Jacobson, MZ. (2021) „How Green is bluehydrogen?”, które zacytował 21 sierpnia 2021 r. portal „Auto Świat” widać, że „według wyliczeń twórców raportu, tzw. ślad węglowy (czyli suma emisji gazów cieplarnianych) powodowany przez wykorzystywanie niebieskiego wodoru jest większy niż przy wykorzystywaniu samego metanu, oleju napędowego a nawet przy… spalaniu węgla!”[7]. Widać zatem, iż postęp w tym zakresie musi mieć charakter działań systemowych, o czym wspomina zaprezentowany 8 grudnia 2021 r. raport pt.: „Rozwój Gospodarki Wodorowej w UE i państwach członkowskich – środowisko regulacyjne i finansowe”[8], w którym zauważono, iż „przed publikacją pakietu Fit For 55 wątpliwości budził brak konkretnych wymogów dla infrastruktury wodorowej. Dzięki propozycji pakietu pojawił się progres w tym zakresie oraz wymóg zapewnienia 1 stacji co 150 km na trasach TEN-T.”[9] Dostrzegając potencjał, w działania te angażuje się również Związek Uczelni InnoTechKrak[10], prowadząc rozmowy z potencjalnymi dystrybutorami. Podobne działania realizuje Śląsko-Małopolska Dolina Wodorowa[11], która będzie wypełniać założenia ogłoszonej 2 listopada 2021 r. Polskiej Strategii Wodorowej[12], koncentrując się nie tylko na dekarbonizacji, ale także na sferze transferu wiedzy i budowaniu innowacyjnej gospodarki. Oba województwa charakteryzuje ogromny potencjał w tym zakresie. Należy przy tym pamiętać, że nowoczesna gospodarka opiera się w znacznej mierze na ekologicznych – niskoemisyjnych źródłach energii elektrycznej. Według szacunków przywołanego już raportu Global Compact „to właśnie wodór może zapewnić najtańsze rozwiązanie w zakresie dekarbonizacji dla ponad jednej piątej końcowego zapotrzebowania na energię do połowy stulecia – przyczyniając się jednocześnie do skumulowanej redukcji ponad 80 miliarda ton CO₂”[13]. Co szczególnie w sytuacji rosnących cen wytwarzania energii elektrycznej oraz wartości certyfikatów ETS nabiera kluczowego wręcz wymiaru[14].

Analizując działania podejmowane w Małopolsce, a zwłaszcza w Krakowie widać, że program „Czyste powietrze” znacząco ograniczył niską emisję, która odpowiada za „46% całego pyłu PM10 który jest w powietrzu (główne źródło smogu w miastach) oraz do 84% emisji benzopirenów – głównej przyczyny raka skóry i płuc u ludzi”[15]. Warto o tym wspomnieć, gdyż nie od dziś wiadomo, że najskuteczniej z tymi zanieczyszczeniami radzą sobie rośliny. Stąd opracowywane są i wdrażane programy nasadzeń roślinami najskuteczniej absorbującymi smog, które zostały wyselekcjonowane przez pracowników Uniwersytetu Rolniczego. We współpracy z krakowskim MPO wykorzystywane są niskopyłowe metody oczyszczania ulic i chodników. Dodatkowo w planowaniu przestrzennym coraz większą wagę przywiązuje się do obszarów biologicznie czynnych. Sprzyja temu inicjatywa o wdzięcznej nazwie „Koniec z betonem w centrach miast”, w działania której aktywnie włącza się Ministerstwo Klimatu i Środowiska. Jako przykład kooperacji nauki z JST można służyć organizowana przez Uniwersytet Rolniczy od 6 lat cykliczna konferencja „Forum Green Smart City – głos nauki w walce ze smogiem”. Efektem sympozjum, w których uczestniczy szerokie grono samorządowców, jest współpraca naukowa, służąca poprawie jakości powietrza w regionie Polski południowo-wschodniej. To ważne, gdyż według raportu McKinsey&Company, dzięki technologiom użytym w smart city, możemy m.in. zmniejszyć o 8 – 15% globalne obciążenie chorobami. Pamiętajmy też o tym, że duże miasta zużywają blisko 70% energii i jednocześnie odpowiadają za ponad 70% emisji gazów cieplarnianych[16]. Jest to szczególnie istotne w miastach, które podobnie jak Kraków, znajdują się w niecce. Warto wspomnieć, że w czasie konferencji w Urzędzie Miasta Krakowa w czerwcu 2016 roku, dr Anna Prokop-Staszecka – specjalista chorób płuc, powiedziała, że dwutygodniowy smog w listopadzie 2015 roku spowodował śmierć 29 osób, zaś hospitalizacja osób skarżących się na dolegliwości związane z jakością powietrza kosztowała blisko 700 tys. zł[17]. Można też przytoczyć świeższe dane Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) z roku 2020, które dotyczą całej Polski i wskazują, że „z powodu smogu co roku umiera przedwcześnie nawet ok. 46,3 tys. osób”[18]. Musimy jednak zawsze pamiętać, że sprawa jakości powietrza ma charakter globalny. Łatwiej uświadomimy sobie ten fakt, analizując doniesienia BBC, wskazujące, że: „jedna czwarta niebezpiecznych siarczanów w Stanach Zjednoczonych jest wynikiem spalania paliw kopalnych w chińskich przedsiębiorstwach przemysłowych. W Los Angeles przynajmniej raz w roku odnotowuje się wysokie stężenia tlenków azotu i węgla, które pochodzą od azjatyckich producentów”[19]. Ten konkretny przykład dotyczy odległości blisko 12.000 km, w linii prostej[20]. Na mniejszą skalę zjawisko to obserwujemy na przykładzie Krakowa, Zakopanego, czy Krynicy-Zdroju[21]. Dlatego tak ważne jest stosowanie technologii ograniczających do minimum negatywny wpływ związków chemicznych na zdrowie ludzi. Segregacja odpadów oraz technologie odpowiedniej ich utylizacji, a także badania nad wpływem dioksyn, polichlorowanych bifenyli i innych związków zaliczanych do grupy tzw. trwałych zanieczyszczeń organicznych (ang. persistent organic pollutants) na drowie ludzi i zwierząt, znajdują się w spektrum badawczym naukowców z Uniwersytetu Rolniczego i Uniwersytetu Jagiellońskiego[22].

Określnie „gospodarka odpadami” wiąże się z terminem „gospodarność”, który należy rozumieć jako racjonalne wykorzystanie posiadanych zasobów. To jeden z elementów opracowanej Jacque’a Fresco[23] metody zarządzania i redystrybucji dóbr zwanej Gospodarką opartą na zasobach (ang. Resource-Based Economy). Fresco przekonywał, że odpady to nie śmieci, lecz prawdziwa kopalnia złota. Jeżeli proces przeróbki odpadów wzbogacimy o osiągnięcia nauki, to rychło okaże się, że wystarczy tylko 35 butelek plastikowych, aby wyprodukować bluzę z polaru, a przecież w ciągu roku wyrzucamy, nie segregując, 66 takich butelek[24], czyli prawie dwie bluzy. Nie należy się zatem dziwić, że tak intensywnie rozwijają się w ostatnich latach badania naukowe skupiające się wokół „naturalnych, biodegradowalnych i jadalnych folii do pakowania produktów żywnościowych, które w dodatku mają właściwości antyoksydacyjne! Folię biodegradowalną, która może zastąpić plastik, wynalazła dr Ewelina Jamróz z Wydziału Technologii Żywności”[25]. Wspomniany sukces o rok wyprzedził prawne działania Unii Europejskiej, która poinformowała, że „od 3 lipca 2021 r. jednorazowe talerze, sztućce, słomki, patyczki do balonów i patyczki higieniczne wykonane z plastiku nie mogą być wprowadzane na rynki państw członkowskich UE. Zasada ta obejmie również kubki, pojemniki na żywność i napoje wykonane ze styropianu, jak również wszystkie produkty wykonane z tworzyw sztucznych ulegających oksydegradacji”[26].

Odpady to jeden z największych w problemów każdej aglomeracji. Chociaż rośnie ich objętość to cieszyć może fakt, że jak wynika z danych GUS [z lipca 2021 r.] „w 2020 r. masa zebranych odpadów komunalnych była o blisko 3% większa niż w roku poprzednim. W okresie tym odnotowany został ponadto wzrost poziomu selektywnej zbiórki. W 2020 r. zebrano 13,1 mln ton odpadów komunalnych, co w porównaniu z 2019 r. stanowi wzrost o 2,9%. Z gospodarstw domowych odebrano 11,3 mln ton odpadów, co stanowiło 86,1% wszystkich wytworzonych odpadów komunalnych. Co ciekawe, jeszcze w 2010 r. w Polsce zebrano 10,04 mln ton odpadów komunalnych, z czego 6,8 mln ton, czyli 67,7% pochodziło z gospodarstw domowych”[27]. Wzrost ilości pozyskiwanych i selektywnie przetwarzanych odpadów to jeden z efektów wzrostu świadomości społecznej, za którą odpowiadają nie tylko media, ale także uczelnie. Niestety pomimo podejmowanych długofalowych działań na polu propagowania świadomości ekologicznej, nadal przy drogach zalegają porzucone worki ze śmieciami, a w lasach pojawiają się kolejne dzikie wysypiska śmieci[28], na oczyszczanie których według danych Ministerstwa Klimatu i Środowiska wydajemy rocznie 16 mln zł. Te przykłady stanowią dowód, że w tej dziedzinie wiele jeszcze pracy przed nami.

Jednak kończąc ten wątek trzeba zaznaczyć, że według danych Eurostatu za 2019 r. na każdego Polaka przypadało 336 kg śmieci, co jest wynikiem plasującym nas poniżej średniej unijnej wynoszącej 500 kg. Najwięcej odpadów generują Duńczycy – 844 kg, następnie mieszkańcy Luksemburga (791 kg), Malty (694 kg), Cypru (642 kg) i Niemiec (609 kg)[29]. Problemem pozostaje jednak nielegalny obrót odpadami i wwożenie do Polski materiałów niebezpiecznych, o czym nader często donoszą media[30]. I chociaż istnieją regulacje prawne w tym zakresie są, to jednak brak skutecznej i szybkiej egzekucji prawa zachęca do takich skandalicznych praktyk. W tym aspekcie warto popatrzyć na pewną niepokojącą zależność, łączącą wzrost ilości wwożonych odpadów z liczbą „nagłych pożarów wysypisk”. Z danych Państwowej Straży Pożarnej wynika, że „w 2012 r. w naszym kraju odnotowywano raptem 75 pożarów wysypisk śmieci rocznie. Od tego czasu ich liczba jednak systematycznie rośnie, co obrazuje poniższa tabela.

Tabela 1. Liczba pożarów wysypisk w latach 2013 – 2020[31]

Szczególnie niepokoi zwiększenie o niemal 54,54% liczby pożarów w roku 2018 w porównaniu z rokiem 2017 (odpowiednio: 132 – 242). Jeszcze silniej ten trend jest widoczny w stosunku do roku bazowego – wzrost o 295%. Przy czym, optymistycznie wygląda fakt, że sukcesywnie po apogeum z 2018 roku, zaznacza się trend spadkowy. Ostatecznie 2021 rok zakończył się 57 pożarami, czyli poziomem 65% wielkości bazowej z 2013 roku. Oczywiście do tego sukcesu przyczyniło się wiele czynników, w tym także regulacje prawne i ustawa z 20 lipca 2018 r. o zmianie ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska („pakiet pożarowy”), które wprowadziły kluczowe zmiany mające na celu usunięcie nieprawidłowości związanych z gospodarką odpadami. Na szczęście w Krakowie nie mieliśmy do czynienia z tak niebezpiecznymi pożarami.

Potrzebne są rozwiązania systemowe

Technologie przetwarzania odpadów z powodzeniem wykorzystywane są na świecie, zaś za pionierów uważa się Stany Zjednoczone. Ten kierunek od wielu lat rozwija Biuro Technologii Bioenergetycznych (BETO) Departamentu Energii USA (DOE)[32]. Działania te koncentrują się na badaniach i rozwoju technologii (R&D), umożliwiających zrównoważone i opłacalne metody przydatne do produkcji bioenergii z takich źródeł jak biomasa celulozowa, algi i odpady. W ramach tych inicjatyw amerykańskie laboratoria naukowe i partnerzy przemysłowi otrzymują fundusze z BETO przeznaczane na badania i rozwój. Ostatecznym celem tych działań jest obniżenie ceny biopaliw, uzyskiwanie wysokowydajnych bioproduktów i odnawialnej bioenergii. Również na tym polu Uniwersytet Rolniczy prowadzi wielokrotnie nagradzane za innowacyjność badania nad paliwami III generacji, pochodzącymi z przerobu bioodpadów. Na gruncie naukowym ciekawym kierunkiem może okazać się wykorzystanie biowęgla w wytwarzaniu biogazu i biokmopostu[33]. Pozostając jeszcze na gruncie nauki warto zaznaczyć, że naukowcy z Royal Melbourne Institute of Technology, opracowali nowy sposób sekwestracji, czyli wiązania dwutlenku węgla (ang. Carbon capture and storage nazywany również CSS). Dotychczasowe metody zakładały filtrowanie, a następnie wychwytywanie CO₂ wytwarzanego przez różnego rodzaju zakłady przemysłowe. Badacze „wykorzystali ciekły metal (eutektyczny stop galu i indu nazywany EGaIn) podgrzany do temperatury 100 – 120^oC, w który wtryskiwany jest dwutlenek węgla. Mieszanina natychmiast rozbija gaz cieplarniany na substancje proste, czyli tlen i węgiel w postaci stałej, który można następnie zebrać”[34]. Uczelnia w Melbourne rozpoczęła już procedurę patentowania tego wynalazku. Widać zatem, że nawet z powietrza można uzyskiwać pieniądze.

Biometan – czysta energia

Temat gospodarki odpadami wpisuje się w odmieniane obecnie przez wszystkie przypadki bezpieczeństwo energetyczne. Gaz ziemny w 2021 roku podrożał z niecałych 300 USD w marcu do 2100 USD w listopadzie, za 1000 m³, co spowodowało wzrost jego ceny w Polsce o 941%[35]– co wszyscy obecnie odczuwamy. Jednak w krajach, w których energetyka powiązana jest z gazem stan ten spowodował dodatkowo wzrost cen energii elektrycznej i w konsekwencji upadłość wielu firm sprzedających energię elektryczną. Na początku października 2021 r. „trzy brytyjskie firmy energetyczne – Green Energy UK, Avro Energy i Green Supplier – złożyły wnioski o upadłość, co znacząco skomplikowało działanie rynku energetycznego w Holandii”[36]. Jak widać sposobem na unikanie szoków podażowych w energetyce może okazać się budowa rozproszonych źródeł wykorzystujących powszechnie dostępny materiał jakim są odpady. Decydując się na budowę w Krakowie nowoczesnej biogazowi chcemy korzystać z szerokich europejskich doświadczeń. Jak wynika z obliczeń opublikowanych w 2019 r. przez European Biogas Association, 18 państw europejskich posiada zakłady produkcji biometanu. „Liderem w tym sektorze są Niemcy. Na drugim miejscu znajduje się Francja, a za nią – Wielka Brytania. Na Starym Kontynencie w 2018 roku działały 18.202 instalacje biogazowe, dysponujące łączną mocą 11.082 MW”[37]. Co więcej, jak podawał portal „gasworld.com”, w latach 2018 – 2020 podwoiła się liczba działających w UE biometanowni. W styczniu 2022 r. w Unii Europejskiej funkcjonuje 729 takich jednostek[38]. Pomimo rosnącej w Europie popularności tego typu urządzeń w Polsce nadal mamy jeszcze wiele do nadrobienia. Z opublikowanej w połowie 2020 r. „Białej Księgi Biometanu” wynika, że „w Polsce mamy 8 biogazowni w przeliczeniu na 1 mln mieszkańców, podczas gdy np. w Czechach liczba ta wynosi 54”[39]. Jest to tym bardziej niepokojące, że wobec przetaczającej się od kilku lat dyskusji na temat zeroemisyjności UE – „biometan jest jednym z tych paliw, które uważane jest w Unii Europejskiej za paliwo przyszłości. Polska ma ogromny potencjał produkcji biogazu ze względu na dużą dostępność biomasy, która może podlegać procesowi fermentacji metanowej”[40]. Cieszyć może fakt, że jak wskazuje raport GUS w Polsce „ilość wytwarzanego biogazu systematycznie wzrasta, bo tylko w 2019 r. pozyskano o 30,4% więcej biogazu w porównaniu z 2015 r. Pozyskanie biogazu z oczyszczalni ścieków wzrosło o 24,8%, natomiast biogazu z wysypisk odpadów – zmalało o 17,4%”[41].

Pozyskiwanie biometanu ma też jeszcze jeden aspekt związany z gospodarką – marnotrawstwo żywności. W świecie, według ONZ każdego dnia 1 na 10 osób kładzie się spać głodna[42], co więcej co minutę na świecie z głodu umiera 11 osób[43]. Marnotrawstwo jedzenia należy uznać, za największą zbrodnię i wyrzut sumienia ludzkości. W skali świata, według FAO, rocznie marnowane jest 1,3 mld ton żywności nadającej się do jedzenia, czyli 1/3 całej produkcji[44]. Obniżenie o połowę skali marnotrawstwa żywności do 2030 r. znalazło się na liście 17 najważniejszych celów rozwojowych ONZ, zawartych w dokumencie pt. „Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju – 2030”[45]. Marnotrawstwo to nie jest jakiś abstrakcyjny problem. W Polsce w każdej sekundzie do kosza trafia 150 kg żywności[46], czyli rocznie marnujemy prawie 5 mln ton (4.840.946 kg) żywności. Gdy prześledzimy etapy procesu produkcji i dystrybucji żywności przekonamy się, że produkcja podstawowa (rolnicza) odpowiada za ok. 15%, strat. Tyle samo strat generuje przetwórstwo – ok. 15 proc., transport i magazynowanie – to mniej niż 1%, handel to straty na poziomie ok. 7%, gastronomia niewiele powyżej 1%. Najwięcej żywności marnują konsumenci, aż 60% wyrzucanego jedzenia pochodzi z gospodarstw domowych. Jak widać, dzięki nauce – w tym logistyce i opracowanym technologiom przechowywania, straty żywności są tam najmniejsze. Jednak te 60% marnowanej w naszych domach żywności powinno zatrważać, szczególnie gdy uświadomimy sobie fakt, że w naszym kraju w 2021 r. aż 2 miniony Polaków żyło w skrajnej nędzy[47]. To właśnie dlatego warto zastanowić się robiąc zakupy, czy „kupuj więcej” to właściwy slogan reklamowy[48]. Zagadnienie zabezpieczenia dostatecznego poziomu aprowizacji nie tylko w Polsce ale świecie, nabiera szczególnego znaczenia w aspekcie działań wojennych na Ukrainie. Problem dotyczy nie tylko zbóż, choć jak podał portal „businessinsider.com.pl” Kijów był „piątym co do wielkości eksporterem pszenicy na świecie, a kraj rozwijał się tak dynamicznie, że w tym roku miał wejść do pierwszej trójki”[49]. Trzeba pamiętać, że brak wiosennych zasiewów oraz taktyczne niszczenie sprzętu oraz infrastruktury rolniczej (o czym informował „Dziennik Gazeta Prawna”[50]) mogą przyczynić się do ograniczenia poziomu lub nawet załamania dostaw dla Egiptu i krajów Afryki Północnej, dla których to właśnie Ukraina była głównym dostawcą. Równie istnym kłopotem stają się niedobory oleju spożywczego, głównie słonecznikowego. Jak wskazywał portal „busienessinsider.com.pl” chcąc kupić olej słonecznikowy wielu Niemców zmuszonych zostało do przyjazdu do Polski[51]. Chociaż analizy MRiRW[52] wskazują, że w Polsce żywności nie braknie i dalej możliwy będzie jej eksport, choć w mniejszej ilości, to jednak należy oczekiwać dalszych wzrostów jej cen. Na końcową cenę żywności wpływ będzie miało wiele czynników, będących skutkiem wojny, m.in. ceny paliw, nawozów, środków ochrony roślin – co porusza „Analiza gospodarcza: Inflacja – skąd te czarne rekordy?” opublikowana na łamach „newslettera Forum Ekonomicznego”[53], a także pogłębiająca się w marcu susza hydrologiczna. Jednak należy dla porządku zaznaczyć, że luty 2022 r., z sumą opadów na poziomie 159% normy miesięcznego opadu, IMiGW uznał za skrajnie wilgotny[54]. Jednak to marzec i kwiecień są miesiącami w których ruszająca wegetacja najbardziej staje się wrażliwa na krytyczne czynniki pogodowe w tym suszę.

Zamykając wątek biometanu, zwłaszcza w kontekście wojny i utrzymujących się od kilku miesięcy niepewnych warunków i wielkości dostaw, warto wskazać że „popyt na biometan ze źródeł odnawialnych wzrósł w ciągu pięciu lat o 1000%”[55]. To pokazuje jak wielki potencjał oczekuje na nasze działania i zagospodarowanie.

Kłopot z rolnictwem

Niestety rolnictwo, nawet precyzyjne, odpowiada za znaczą część produkcji gazów cieplarnianych. Niechlubną listę otwiera amoniak, gdyż jak wskazuje „Krajowy bilans emisji SO₂, NO_x, CO, NH₃, NMLZO, pyłów, metali ciężkich i TZO za lata 1990 – 2019”[56] „rolnictwo, odpowiada za 95% całkowitej emisji tego zanieczyszczenia. Dominują tu dwa źródła emisji: nawozy naturalne – odpowiedzialne za blisko 80% emisji w tym sektorze oraz nawozy mineralne – na które przypada ok. 20% emisji”[57]. W przypadku tlenków azotu, jak wskazuje przywoływany raport, rolnictwo odpowiada z 10% emisji, co plasuje je na 3 miejscu po transporcie (41%) i przemyśle energetycznym (20%)[58]. Problemem okazuje się także emisja niemetanowych lotnych związków organicznych (NMLZO). W tym obszarze rolnictwo z wynikiem 16% zajmuje 2 miejsce ex aequo z innymi sektorami, zaś liderem są: procesy przemysłowe (35%)[59]. Na samym końcu trzeba wspomnieć metan, który jest ponad sto razy groźniejszym gazem cieplarnianym niż CO₂. Według danych Majsterstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi „emisja metanu (CH₄) z rolnictwa w 2018 r. to 29,9% emisji ze wszystkich źródeł krajowych. W polskim rolnictwie głównym źródłem emisji metanu jest fermentacja jelitowa u zwierząt gospodarskich (89,5%) oraz gospodarka odchodami zwierzęcymi (10,3%). Jeśli chodzi o łączną emisję gazów cieplarnianych (GHG) z rolnictwa, liczoną w ekwiwalencie dwutlenku węgla (CO₂), to głównymi źródłami emisji w 2018 r. były gleby rolnicze (46%) oraz fermentacja jelitowa (39,4%)”[60]. Z analiz wynika, że poziom emisji się obniża. Jednak trzeba postawić sobie pytanie, gdzie znajduje się granica obniżania tej emisji. Warto pamiętać, i to może brzmieć jak żart, ale tak jest naprawdę – „u dorosłej krowy ilość wyprodukowanego metanu w ciągu doby to 250 – 400 litrów”[61], lecz to nie wszystko, okazuje się bowiem, iż „wyprodukowanie 1 kg wołowiny prowadzi do większej emisji gazów cieplarnianych takich jak dwutlenek węgla oraz innych substancji trujących niż wydziela samochód podczas nieprzerwanej jazdy przez dwie godziny czy wyprodukowanie wystarczającej energii by 100 watowa żarówka paliła się przez około 20 dni”[62]. Oczywiście dostępna jest już technologia produkcji syntetycznego mięsa, gdyż „japońscy naukowcy pobrali komórki macierzyste od krów rasy Wagyu i, wykorzystując bio-druk 3D, wydrukowali prawdziwy stek. Połeć mięsa ma charakterystyczny marmurkowy wzór, żyłki i kawałki tłuszczu – coś, czego pozbawione są inne rodzaje mięs z laboratoriów[63]. Przy czym cena kilograma takiego mięsa, czy może raczej produktu, w 2021 r. wyceniana była w przedziale 500 – 1500 zł. I chociaż wydaje się to być kwotą astronomiczną, to jednak warto pamiętać, że już w lipcu 2021 r. „specjalna komisja rządowa ds. przyszłości rolnictwa przemysłowego, złożona zarówno z grup ekologicznych, jak i grup rolników, określiła te same ogólne cele, które wskazał Cem Özdemir [niemiecki minister rolnictwa]. (…) Komisja doszła do wniosku, że kilogram wołowiny powinien kosztować pięć lub sześć razy więcej niż obecnie – ponad 80 euro za kilogram, a nie około 13 euro, jak teraz”[64]. To wprawdzie jeszcze nie 1500, ale już 320 zł. Pozostaje tylko pytanie jak tu powiedzieć „smacznego”?

Konieczne regulacje prawne

Prekursorami produkcji biogazu są Duńczycy, którzy uzyskiwanie energii tą metodą rozpoczęli w latach 20. XX wieku. Obecnie liderami na tym rynku są Niemcy (10.791 – biogazowni – 2017 r.), Włochy (1665 – 2017 r.)[65]i Wielka Brytania (613 – 2017 r.)[66]. W tym samy roku w Polsce mieliśmy 308 takich instalacji, co dawało nam 7 miejsce w Europie.

Biogazownie w procesie technologicznym przetwarzaną produkty pochodzenia rolniczego i to wydaje się być przyszłością stojącą przed rolnictwem precyzyjnym. Wykorzystanie na szerszą skalę tej metody wymaga nowoczesnych regulacji prawnych. Są one konieczne, co potwierdzają doświadczenia innych krajów. Na gruncie prawa unijnego regulacje biogazowe zawiera dyrektywa 11 grudnia 2018 r. „W sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych”, czyli tzw. RED II. W art. 25 przewiduje ona, że „wkład zaawansowanych biopaliw i biogazu (…) jako udział w końcowym zużyciu energii w sektorze transportu ma wynieść co najmniej 0,2% w 2022 r., co najmniej 1% w 2025 r. oraz co najmniej 3,5 % w 2030 r.”[67]. Włączenie tego paliwa do zbiorowego transportu wydaje się być ciekawym kierunkiem rozwoju.

W Danii w 2012 r. wprowadzono dokument o nazwie „Porozumienie energetyczne”, który znowelizowano w roku 2018, co umożliwiło coroczne przekazanie 32 mln euro na rozwój biogazu. Co ważne, wpisano w tym dokumencie dalsze prace nad technologią wykorzystania biogazu w transporcie i przemyśle. Od 2018 r. udział biogazu w miksie gazowym Danii sukcesywnie rośnie[68]. Z myślą o rozwoju biogazowni w Niemczech rząd federalny, w roku 2000, wprowadził ustawię EEG (Erneuerbare-Energien-Gesetz), a w niej m.in. taryfy typu feed-in. Od 2017 r. znowelizowano jej zapisy zapewniając stabilniejsze warunki finansowania tego typu inwestycji w perspektywie kolejnych 10 lat. Warto jeszcze pamiętać, że dzięki zastosowaniu nowoczesnych, naukowych metod pozyskiwania biometanu, z odpadów, ścieków i żywności, sukcesywnie wzrasta wydajność tego typu instalacji, przyczyniając się do sukcesu planu zwanego „Energiewende”. Temat ten szerzej został poddany analizie w materiałach publikowanych na łamach Newslettera Forum Ekonomicznego w 2021 roku[69].

W Polsce rozwój OZE zapisany został w przyjętym 2 lutego 2021 r. dokumencie „Polityka energetyczna Polski do 2040 r.”[70]. Wśród celów zapisano „wzrost znaczenia biomasy, biogazu, geotermii w ciepłownictwie systemowym oraz pomp ciepła w ciepłownictwie indywidualnym, a w transporcie konieczne zwiększenie wykorzystania biopaliw zaawansowanych i energii elektrycznej”[71]. Mamy zatem wytyczone kierunki, potrzeba tylko odwagi i determinacji. Nie może uśpić nas chwilowa zgoda na odejście od celów Fit for 55, o której powiedział cytowany przez portal „money.pl” Frans Timmermans[72]: „Polska i kilka innych krajów planowało odejście od węgla, tymczasowe wykorzystanie gazu ziemnego, a następnie przejście na odnawialne źródła energii. Jeśli pozostaną dłużej przy węglu, a następnie natychmiast przejdą na źródła odnawialne, może to nadal mieścić się w parametrach, jakie ustaliliśmy dla naszej polityki klimatycznej”[73].

Konkludując, warto zauważyć, że mądre wykorzystanie odpadów w wielkich aglomeracjach takich to nie tylko okazja, aby świat wokół nas uczynić czystszym, bardziej przyjaznym dla człowieka, ale też sposób na świetny interes, gdyż jak wskazują szacunki Instytutu Jagiellońskiego „w 2019 r. sektor gospodarki odpadami był wart ok. 15,3 mld zł, z czego wartość sektora gospodarki odpadami poprodukcyjnymi szacowana jest na ok. 7,5 mld zł, a wartość sektora gospodarki odpadami komunalnymi na ok. 7,8 mld zł. Dla roku 2024 szacunkowe wartości to odpowiednio: ok. 20,9 mld zł, ok. 8,4 mld zł oraz ok. 12,5 mld zł[74]. Jeżeli do tego doliczymy zyski z handlu emisjami CO₂ to być może rychło okaże się, że pieniądze leżą na ulicy – wystarczy się po nie schylić.

---

[1]Autorzy: dr hab. inż. Sylwester Tabor, prof. URK, pracownik naukowy Wydziału Inżynierii Produkcji i Energetyki Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, od 2020 r. rektor tej uczelni. Jego dorobek naukowy i wdrożeniowy obejmuje analizę i optymalizację procesów z uwzględnieniem zastosowań rozwiązań IT – od prostych procesów wytwórczych i produkcyjnych realizowanych w sektorze gospodarki żywnościowej po złożone procesy zarządzania zespołami i organizacjami.

Dr Szymon Sikorski, pracownik Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, absolwent studiów MBA, analityk, politolog, historyk, dziennikarz. Członek Rady Naukowej Polskiego Klubu Ekologicznego – Kraków. Od 2022 r. ekspert agendy Platforma Przemysłu Przyszłości.

[2]https://regiodom.pl/oplaty-za-smieci-w-polsce-wciaz-rosna-gdzie-jest-najdrozej-a-gdzie-najtaniej-dlaczego-placimy-coraz-wiecej/ar/c9-16025043, data pobrania 15 III 2022 r.

[3]https://businessinsider.com.pl/twoje-pieniadze/wywoz-smieci-coraz-drozszy-ten-przyklad-pokazuje-ze-przy-obecnym-prawie-tak-byc-musi/7yq93h1, data pobrania 15 III 2022 r.

[4] W odpowiedzi na pismo prezydenta Krakowa Jacka Majchrowskiego z dnia 22 II 2022 r. Uniwersytet Rolniczy w Krakowie stał się ambasadorem tych starań.

[5]https://www.transport-publiczny.pl/mobile/krakow-przygotowuje-sie-do-zakupu-40-autobusow-zasilanych-wodorem-69455.html, data pobrania 19 I 2022 r.

[6]https://biznesalert.pl/pierwsze-stacje-wodorowe-orlenu-beda-gotowe-w-2023-roku/, data pobrania 15 III 2022 r.

[7]https://www.auto-swiat.pl/wiadomosci/aktualnosci/wodor-brudniejszy-od-wegla-alarmujacy-raport-naukowcow/fpy3n3h, data pobrania 10 II 2022 r.,

Szerzej: Sikorski Sz., Fukushima – „cezura” czy fakt statystyczny?, https://www.forum-ekonomiczne.pl/fukushima-cezura-czy-fakt-statystyczny/#_ftn33, data publikacji 15 III 2022 r.

[8]https://ungc.org.pl/premiera-discussion-paper-rozwoj-gospodarki-wodorowej-w-ue-i-panstwach-czlonkowskich/, Raport przygotowali Dariusz Kryczka, Energy Expert w UN Global Compact Network Poland wraz z partnerem merytorycznym Esperis, data pobrania 19 I 2022 r.

[9]https://ungc.org.pl/premiera-discussion-paper-rozwoj-gospodarki-wodorowej-w-ue-i-panstwach-czlonkowskich/, Raport przygotowali Dariusz Kryczka, Energy Expert w UN Global Compact Network Poland wraz z partnerem merytorycznym Esperis, data pobrania 19 I 2022 r.

[10] Związek uczelni powstały w kwietniu 2015 roku, zrzeszający Akademię Górniczo-Hutniczą, Politechnikę Krakowską i Uniwersytet Rolniczy.

[11] Powstanie Śląsko-Małopolskiej Doliny Wodorowej, nastąpiło 31 stycznia 2022 r.

[12]https://www.gov.pl/web/klimat/polska-strategia-wodorowa-do-roku-2030-z-perspektywa-do-roku-2040-opublikowana-w-monitorze-polskim, data pobrania 25 I 2022 r.

[13]https://ungc.org.pl/premiera-discussion-paper-rozwoj-gospodarki-wodorowej-w-ue-i-panstwach-czlonkowskich/, data pobrania 19 I 2022 r.

[14] Szerzej: Sikorski Sz., Inflacja – skąd te czarne rekordy?, Newsletter Forum Ekonomicznego, 2022 r.  https://www.forum-ekonomiczne.pl/publication/inflacja-skad-te-czarne-rekordy/, data pobrania 23 I 2022 r.

[15]Ceresit walczy ze smogiem cz.2, data pobrania 25 I 2022 r.

[16]https://urk.edu.pl/wiadomosci/10165,data pobrania 15 III 2022 r.

[17] Źródło: Health & Environment Alliance, źródło internetowe: wyborcza pl.

[18]https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2020-report, data pobrania 15 III 2022 r.

[19] Źródło internetowe: http://krolowa-superstar.blog.pl/2014/01/23/pekin-wprowadzil-nowe-srodki-w-celu-ograniczenia-zanieczyszczenia-powietrza-smog-znad-chin-dociera-nawet-do-usa/, data pobrania 17 I 2022 r..

[20] Źródło internetowe: http://www.dystans.org/Chiny/USA, data pobrania 12 III 2022 r.

[21] Szerzej: Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku Południowym, red. J. Wibig, E. Jakusik, IMiGW PIB, Warszawa 2012.

[22] Szerzej: Kowalik K, Sechman A. 2022. In vitro effects of polychlorinated biphenyls and their hydroxylated metabolites on the synthesis and metabolism of iodothyronines in the chicken (Gallus domesticus) thyroid gland. Gen. Comp. Endocrinol. 318:113989. doi: 10.1016/j.ygcen.2022.113989

Sechman A, Batoryna M, Antos PA, Hrabia A. 2016. Effects of PCB 126 and PCB 153 on secretion of steroid hormones and mRNA expression of steroidogenic genes (STAR, HSD3B, CYP19A1) and estrogen receptors (ERα, ERβ) in prehierarchical chicken ovarian follicles. Toxicol. Lett. 264:29-37. doi: 10.1016/j.toxlet.2016.11.001

Antos PA, Błachuta M, Hrabia A, Grzegorzewska AK, Sechman A. 2015. Expression of aryl hydrocarbon receptor 1 (AHR1), AHR1 nuclear translocator 1 (ARNT1) and CYP1 family monooxygenase mRNAs and their activity in chicken ovarian follicles following in vitro exposure to 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioxin (TCDD). Toxicol. Lett. 237:100-111. doi: 10.1016/j.toxlet.2015.05.020 .

Katarzyńska D, Hrabia A, Kowalik K, Sechman A. 2015. Comparison of the in vitro effects of TCDD, PCB 126 and PCB 153 on thyroid-restricted gene expression and thyroid hormone secretion by the chicken thyroid gland. Environ. Toxicol. Pharmacol. 39:496-503. doi: 10.1016/j.etap.2015.01.016

Drwal E, Rak A, Gregoraszczuk EL. 2019. Review: Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs)-Action on placental function and health risks in future life of newborns. Toxicology 411:133-142. doi: 10.1016/j.tox.2018.10.003

Gregoraszczuk EL. 2002. Dioxin exposure and porcine reproductive hormonal activity. Cad. Saude Publica. 18:453-462. doi: 10.1590/s0102-311×2002000200010

[23]https://pl.wikipedia.org/wiki/Gospodarka_oparta_na_zasobach,

[24]https://naszesmieci.mos.gov.pl/ciekawostki, data pobrania 18 I 2022 r.

[25]https://urk.edu.pl/index/site/3354/8238, data pobrania 18 I 2022 r.

[26]https://ec.europa.eu/environment/topics/plastics/single-use-plastics/eu-restrictions-certain-single-use-plastics_pl, data pobrania 18 I 2022 r.

[27]https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/gus-ochrona-srodowiska-w-2020-odpady-komunalne-10550.html, data pobrania 19 I 2022 r.

[28]https://esbud.pl/problem-dzikich-wysypisk-w-lasach/, data pobrania 19 I 2022 r.

[29]https://www.money.pl/gospodarka/przeciety-europejczyk-wytwarza-rocznie-pol-tony-smieci-polska-w-ogonie-panstw-zasmiecajacych-glob-6609235290598240a.html, data pobrania 19 I 2022 r

[30] Szerzej: https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/GIOS-nielegalny-przywoz-odpady-z-Niemiec-10239.html, data pobrania 19 I 2022 r.;

https://policja.pl/pol/aktualnosci/200666,Wywozili-niebezpieczne-odpady-przemyslowe-do-zwirowni.html, data pobrania 18 I 2022 r.;

https://policja.pl/pol/aktualnosci/210945,Areszt-dla-czlonkow-grupy-przestepczej-za-skladowanie-odpadow-niebezpiecznych.html, data pobrania 19 I 2022 r.

[31]https://paulinamatysiak.pl/2021/07/25/pozary-wysypisk-w-odwrocie-dzieki-zmianom-w-przepisach/, data pobrania 18 I 2022 r.;

https://www.rp.pl/forum-esg/art19155151-latwiej-bedzie-walczyc-z-nielegalnym-importem-odpadow, data pobrania 18 I 2022 r.

[32]https://www.energy.gov/eere/bioenergy/beto-accomplishments, data pobrania 19 I 2022 r.

[33] Zadarnienia te badane są m.in. przez pracowników Uniwersytetu Rolniczego dra hab. Jakuba Sikorę i dra Mateusza Malinowskiego.

[34]https://www.komputerswiat.pl/aktualnosci/nauka-i-technika/naukowcy-opracowali-metode-wytwarzania-wegla-z-powietrza-kopalnie-przestana-byc/q4j92ws, data pobrania 20 II 2022 r.

[35]https://www.money.pl/gospodarka/ceny-gazu-o-941-proc-w-gore-sasin-pgnig-niweluje-podwyzki-wlasnymi-staraniami-6693353004362368a.html, data pobrania 18 II 2022 r.

[36]https://businessinsider.com.pl/firmy/holenderskim-firmom-energetycznym-grozi-fala-bankructw/e0cv3ke, data pobrania 15 III 2022 r.

[37]https://energetyka24.com/biogaz-w-europie-analiza, data pobrania 15 III 2022 r.

[38]https://www.gasworld.com/51-increase-of-biomethane-plants-in-europe/2019341.article, data pobrania 19 I 2022 r.

[39] http://kib.pl/biala-ksiega-biometanu/ data pobrania 18 II 2022 r.

[40]https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/Biala-ksiega-biometanu-Polska-potnecjal-biogaz-biometan-8993.html, data pobrania 19 I 2022 r.

[41] Szerzej: GUS. Analizy statystyczne, Energia ze źródeł odnawialnych w 2019 r. Warszawa 2020, s. 10-11.

[42]https://miastoiludzie.pl/2017/10/13/16-pazdziernika-2017-swiatowy-dzien-zywnosci/, data pobrania 18 II 2022 r.

[43]https://www.bankier.pl/wiadomosc/Co-minute-na-swiecie-z-glodu-umiera-11-osob-Raport-Oxfam-8151177.html, data pobrania 18 II 2022 r.

[44]https://www.forbes.pl/wiadomosci/co-roku-na-swiecie-marnuje-sie-13-mld-ton-zywnosci/j2kh3yl, data pobrania 18 II 2022 r.

[45]https://www.gov.pl/web/polskapomoc/cele-zrownowazonego-rozwoju, data pobrania 18 II 2022 r.

[46]https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/PROM-badania-marnowanie-zywnosci-w-Polsce-wyniki-9624.html, data pobrania 19 II 2022 r.

[47]https://dziennikbaltycki.pl/marnowanie-zywnosci-w-polsce-2021-ile-ton-zywnosci-marnuja-polacy-najnowsze-dane/ar/c3-15918947, data pobrania 18 II 2022 r.

[48]Zdanie pochodzi z reklamy Lidla, https://www.youtube.com/watch?v=Yy_-nmvyR00, data pobrania 15 III 2022 r.

[49]https://businessinsider.com.pl/finanse/wojna-w-ukrainie-moze-poglebic-problem-glodu-w-tych-krajach-bedzie-najgorzej/2ypekwn, data pobrania 25 III 2022 r.

[50]https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/swiat/artykuly/8379988,ukraina-rosyjskie-wojsko-sprzet-rolniczy-zniszczenia.html, data pobrania 25 III 2022 r.

[51]https://businessinsider.com.pl/wiadomosci/problemy-w-niemczech-po-olej-trzeba-jechac-do-polski/fyev9ds, data pobrania 25 III 2022 r.

[52]https://www.gov.pl/web/rolnictwo/w-belwederze-o-sytuacji-na-rynkach-rolnych, data pobrania 26 III 2022 r.

[53]https://www.forum-ekonomiczne.pl/publication/inflacja-skad-te-czarne-rekordy/, data publikacji 11 I 2022 r.

[54]https://stopsuszy.imgw.pl/sytuacja-hydrologiczna-w-polsce-czy-grozi-nam-susza/, data pobrania 26 III 2022 r.

[55]https://swiatoze.pl/dwa-razy-wiecej-biometanu-potrzebne-od-zaraz-ma-zastapic-rosyjski-gaz/, data pobrania 15 III 2022 r.

[56]Krajowy bilans emisji SO₂, NO_x, CO, NH₃, NMLZO, pyłów, metali ciężkich i TZO za lata 1990 – 2019, red. KOBiZE, IOŚ-PIB: K. Bebkiewicz, Z. Chłopek, K. Chojnacka, A. Doberska, M. Kanafa, I. Kargulewicz, A. Olecka, J. Rutkowski, M. Walęzak, S. Waśniewska, M. Zimakowska-Laskowska, M. Żaczek,

Warszawa 2021 r.

[57]Krajowy bilans emisji SO₂, NO_x, CO, NH₃, NMLZO, pyłów, metali ciężkich i TZO za lata 1990 – 2019, … s. 15.

[58]Krajowy bilans emisji SO₂, NO_x, CO, NH₃, NMLZO, pyłów, metali ciężkich i TZO za lata 1990 – 2019, … s. 12.

[59]Krajowy bilans emisji SO₂, NO_x, CO, NH₃, NMLZO, pyłów, metali ciężkich i TZO za lata 1990 – 2019, … s. 14.

[60]https://www.gov.pl/web/rolnictwo/emisje-gazow-cieplarnianych-ghg-z-rolnictwa, data pobrania 25 I 2022 r.

[61]https://projektagrar.pl/dlaczego-warto-zmniejszac-produkcje-metanu-u-krow/, data pobrania 25 I 2022 r.

[62]https://www.ppr.pl/ekologia/rolnictwo-ekologiczne/produkcja-miesa-przyspiesza-proces-globalnego-ocieplenia-156287, data pobrania 25 I 2022 r.

[63]https://www.focus.pl/artykul/stek-z-najdrozszej-wolowiny-powstal-w-drukarce-3d-dzieki-biotuszowi-z-komorek-macierzystych-krow, data pobrania 25 I 2022 r.

[64]https://noizz.pl/informacyjne/wolowina-drozsza-szesciokrotnie-80-euro-za-kilogram/2kz0pbm, data pobrania 20 I 2022 r.

[65]https://magazynbiomasa.pl/biogaz-na-swiecie-raport-branzowy-2019-jakie-sa-wnioski/,

[66]https://energetyka24.com/biogaz-w-europie-analiza, data pobrania 19 I 2022 r.

[67]http://www.kzr.inig.eu/pl/news/dyrektywa-red-ii/, data pobrania 15 III 2022 r.

[68]https://www.spcc.pl/node/15546, data pobrania 15 III 2022 r.

[69] Szerzej na ten temat: Sikorski Sz., Nord Stream – zmieniają się politycy a pomysł trwa, Newsletter Forum Ekonomicznego 2021, http://www.forum-ekonomiczne.pl/nord-stream-zmieniaja-sie-politycy-a-pomysl-trwa/

Sikorski Sz., Energetyka i klimat w roku pandemii, , Newsletter Forum Ekonomicznego 2021, http://www.forum-ekonomiczne.pl/energetyka-i-klimat-w-roku-pandemii/

[70]https://www.gov.pl/web/klimat/polityka-energetyczna-polski, data pobrania 15 III 2022 r.

[71] Polityka Energetyczna Polski do 2040 r., s. 10, https://www.dziennikustaw.gov.pl/MP/2021/264

[72] Właściwie Franciscus Cornelis Gerardus Maria Timmermans, holenderski dyplomata, II sekretarz ambasady Holandii w Moskwie, minister spraw zagranicznych Holandii. W latach 2014 – 2019 wiceprzewodniczący, a od 2019 jeden z wiceprzewodniczących wykonawczych Komisji Europejskiej. Propagator planu Fit for 55, odpowiedzialny za Europejski Zielony Ład. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Frans_Timmermans, data pobrania 25 III 2022 r.

[73]https://www.money.pl/gospodarka/wszystko-sie-zmienilo-timmermans-o-weglu-jako-alternatywie-dla-rosyjskiego-gazu-m-in-dla-polski-6743552510093920a.html, data pobrania 15 III 2022 r.

[74]https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/odpady-UE-Polska-raport-Instytut-Jagielonski-8049.html, data pobrania 17 II 2022 r.